|
Horror (łac. groza, strach), fantastyka
grozy – odmiana fantastyki
polegający na budowaniu świata przedstawionego na wzór
rzeczywistości i praw nią rządzących po to, aby wprowadzić w
jego obręb zjawiska kwestionujące te prawa i nie dające się
wytłumaczyć bez odwoływania się do zjawisk nadprzyrodzonych.
Zadaniem horroru jest często wywołanie lęku i niepokoju u
odbiorcy utworu. Pojawiające się w świecie utworu zjawiska
fantastyczne podważają ustalone na początku i akceptowane przez
bohaterów prawa świata.
Początki kina
grozy sięgają przełomu wieku XIX i XX (Georges Melies i jego
filmy o potworach). Gatunek horroru wiele zawdzięcza
niemieckiemu ekspresjonizmowi w filmie, który po I wojnie
światowej stworzył kilka arcydzieł kina grozy (m.in. Gabinet
doktora Caligari, Zmęczona smierć, Gabinet figur woskowych,
Golem a przede wszystkim Nosferatu – symfonia grozy). W
Hollywood w latach 20. powstały Dzwonnik z Notre Dame i Upiór w
operze. W latach 30. w amerykańskich studiach, szczególnie w
Universal Studios, stworzono klasyczne dziś horrory z postaciami
Draculi (w którego wcielił się Bela Lugosi), Frankensteina,
gdzie w roli monstrum wystąpił Boris Karloff (oba filmy pochodzą
z 1931 r.), i mumii z Karloffem (1932). Wszystkie te filmy miały
wielką ilość sequeli. Po II wojnie światowej, w latach 50.,
nastąpił boom na horrory science fiction, opowiadające o
inwazjach z kosmosu lub o skutkach promieniowania po wybuchu
bomby atomowej (np. Godzilla). W drugiej połowie lat 50. i w
latach 60. w Wielkiej Brytanii działała wytwórnia Hammer Films,
specjalizująca się w realizacji gotyckich horrorów z gwiazdami
Peterem Cushingiem i Christopherem Lee. Były to najczęściej
remaki klasycznych filmów z postaciami Draculi, Frankensteina i
mumii. W tym samym czasie w American International Pictures (AIP),
wyprodukowano serię adaptacji opowiadań Edgar Allan Poe z
udziałem Vincenta Price'a.
Dziś do
klasyków, oprócz filmów wymienionych powyżej, zalicza się
produkcje z lat 60., 70. i 80. XX w. np. Psychozę Alfreda
Hitchcocka, Noc żywych trupów i jego kontynuacje George'a A.
Romero, serie Koszmar z ulicy Wiązów, Piątek 13. i Halloween,
które wykreowały postacie Freddy'ego Kruegera, Jasona Voorheesa
i Michaela Myersa. Począwszy od roku 1976, gdy Brian de Palma
nakręcił film Carrie wg powieści Stephena Kinga, autor ten
wywiera wielki wpływ na gatunek. Jego bardzo popularne powieści
i opowiadania są znakomitym tworzywem literackim dla filmów
grozy, zysukących uznanie i przychylność widzów (np. Lśnienie w
reżyserii Stanleya Kubricka przez wielu uznawane jest za horror
idealny). W drugiej połowie lat 90. liczyć zaczęło się kino
japońskie – horrory takie jak The Ring – krąg, Klątwa ju-on czy
Dark Water znakomicie sprzedały się na całym świecie, dla
Amerykanów stały się świetnym materiałem na remaki. Wyróżnia się
kilka rodzajów horrorów w kinie. Współcześnie często spotykane
są krwawe gatunki gore oraz slasher. Slashery często mieszają
się z innymi rodzajami horroru, najczęściej z gore’em. W wielu
przypadkach oba te rodzaje wynikają same od siebie.
Dreszczowiec (ang. thriller) -
rodzaj utworu sensacyjnego, powieści,
filmu lub serialu telewizyjnego, mającego wywołać u czytelnika
bądź widza dreszcz emocji. W odróżnieniu od horroru tajemniczość
i niesamowitość w thrillerze nie mają jednak cech
nadprzyrodzonych; zagrożenie jest realne, często tkwi w psychice
głównego bohatera, toczącego walkę wewnętrzną, choć ostatnimi
czasy coraz częściej można spotkać się z dziełami (zwłaszcza
filmowymi) zawierającymi w sobie mieszankę horroru jak i
thrillera. W zależności od podgatunku fabuła thrillera opiera
się zwykle na obronie jakiegoś dobra - życia ludzkiego, państwa,
społeczności; zaskakujące rozwiązanie akcji następuje pod koniec
utworu. Prekursorem thrillera w filmie był Alfred Hitchcock
(Ptaki). W literaturze elementy thrillera pojawiają się od lat
60. XX wieku (m.in. u Fredericka Forsytha,Fantastyka naukowa -
gatunek literacki lub filmowy (zwany też z angielska science
fiction i określany skrótowo jako "s-f" lub "sci-fi") ) o fabule
osnutej na przewidywanych osiągnięciach nauki i techniki oraz
ukazującej ich wpływ na życie jednostki lub społeczeństwa. Razem
z fantasy i horrorem, fantastyka naukowa zaliczana jest do
fantastyki.
Informacje
ogólne -
Fantastyka
naukowa najczęściej opisuje wydarzenia umiejscowione w
przyszłości wobec czasów autora (lecz niekoniecznie!) i opiera
się na hipotetycznym rozwoju nauki i techniki. Utwór
fantastycznonaukowy zawiera zwykle takie cechy jak: specyficzny
typ czasoprzestrzeni, neologizmy związane z rozwojem techniki,
kontakt z obcą cywilizacją, podróż w czasie, cudowność lub
tragiczne skutki wynalazków technicznych i odkryć naukowych.
Najważniejsza jest hipotetyczna zgodność wydarzeń ze
współczesnym stanem wiedzy o nauce i technice. Najbardziej
charakterystyczne motywy utworów s-f to umiejscowienie akcji w
innych galaktykach, zamknięcie jej na pokładzie statku
kosmicznego, wędrówka w czasie, kontakt z obcą cywilizacją.
Akcja utworów s-f może się jednak również odbywać w całości na
naszej planecie w nieznacznie tylko zmodyfikowanych
przewidywaniach realiów bliskiej nam przyszłości, czy też w
czasie równoległym do naszej rzeczywistości. Bywa także, że
spora część akcji toczy się w... przeszłości (jak w Linii Czasu
Michaela Crichtona).

Gry komputerowe

Najpóźniej
horror wykształcił się w grach komputerowych. Na przełomie lat
80. i 90. XX w. powstawały pierwsze gry-horrory, później
zapomniane z powodu słabej grafiki, np. Elvira, Bram Stoker's
Dracula, jako grę-horror wymienia się także Dooma. Część z tych
gier ma jednak swoich wiernych fanów po dziś dzień. Dopiero w
drugiej połowie lat 90. horror stał się (Statek widmo), czy
sama śmierć (Oszukać przeznaczenie). Bohaterowie mogą także
ginąć sami, wpadając w zastawione pułapki (Cube, Resident Evil –
Domena zła).
Survival horror
Survival horror -
gatunek gier komputerowych, w których twórcy próbują wystraszyć
gracza poprzez tradycyjną fikcję horrorów. Najczęstszymi
motywami w grach tego typu są śmierć, atak nieumarłych, ataki
potworów, czary itp. W grach survival horror występuje często
dużo krwi, a akcja zazwyczaj odbywa się nocą. Fabuła jest
zazwyczaj mroczna i owiana mgłą tajemnicy. Gry te zawierają się
w gatunkach TPP, czasem w FPP. Za początek gatunku można uważać
pojawienie się się gier Alone in the Dark i System Shock.
Znane gry survival horror:
Alone in the Dark, System Shock, Blood Rayne, Resident Evil,
Silent Hill, Nocturne,…

Literatura

W literaturze europejskiej fantastyka grozy pojawiła się wraz z
gotycyzmem w XVIII w. Za klasyków gatunku uważa się takich
autorów jak Bram Stoker (Dracula), Mary Shelley (Frankenstein),
Edgar Allan Poe, Howard Phillips Lovecraft, Stefan Grabiński.
Znani
współcześni autorzy to między innymi Stephen King, Clive Barker,
Graham Masterton, Dean R. Koontz czy Neil Gaiman.
Tradycje literatury fantastycznonaukowej sięgają początków XIX
w. (Frankenstein Mary Shelley), choć jej prawdziwy początek
przypada raczej na lata sześćdziesiąte XIX w. i związany jest z
rozwojem zarówno powieści przygodowej, jak i techniki - tu
najważniejszym autorem jest Jules Verne: Pięć tygodni w balonie
(1863), Wyprawa do wnętrza Ziemi (1864). Dzieje w zasadzie już
XX-wieczne otwiera H. G. Wells z Wehikułem czasu (1895) i Wyspą
doktora Moreau (1896). Tradycję polskiej s-f stworzył Jerzy
Żuławski w trylogii księżycowej: Na srebrnym globie (1903),
Zwycięzca (1910), Stara Ziemia (1911).
Najważniejsi
polscy twórcy SF:
Jerzy
Żuławski, Władysław Umiński, Bruno Winawer, Stanisław Lem,
Krzysztof Boruń, Janusz A. Zajdel, Konrad T. Lewandowski, Rafał
A. Ziemkiewicz, Adam Wiśniewski-Snerg, Marek S. Huberath, Jacek
Dukaj, Edmund Wnuk-Lipiński,…
Najważniejsi
zagraniczni twórcy SF:
Jules
Verne, Arthur C. Clarke, Herbert George Wells, Philip K. Dick,
George Orwell, Isaac Asimov, Robert A. Heinlein, Frank Herbert,
William Gibson, Michael Crichton,…
Do najważniejszych filmów fantastycznych
należą: Odyseja kosmiczna 2001 wraz
z Odyseją kosmiczną 2010, na podstawie powieści Arthura C.
Clarke'a oraz Łowca androidów (oryg. Blade Runner) na podstawie
powieści Philipa K. Dicka. W rozwoju filmowej fantastyki ważną
rolę odegrały też seriale telewizyjne: Star Trek, Babilon 5 i
remake Battlestar Galactica.
Najważniejsi
zagraniczni twórcy:
Gene
Roddenberry, George Lucas,…
Film to utwór
audiowizualny, dowolnej długości złożony z serii następujących
po sobie obrazów wywołujących wrażenie ruchu, wyrażający
określone treści, utrwalony na jakimkolwiek nośniku
umożliwiającym wielokrotne odtwarzanie, pierwotnie w kinach,
współcześnie również w telewizji i za pomocą innych urządzeń
takich jak magnetowidy, odtwarzacze DVD i komputery. Film może
być traktowany zarówno jako rodzaj sztuki, jak i jeden z działów
przemysłu rozrywkowego, przy czym ścisłe rozgraniczenie filmów
na "artystyczne" i "komercyjne" jest często bardzo trudne do
przeprowadzenia, gdyż oba te elementy - czysto rozrywkowy i
czysto artystyczny - w wielu produkcjach są z sobą przemieszane.
Większość współczesnych filmów jest udźwiękowiona - to znaczy
posiada dźwięk ściśle zsynchronizowany z obrazem. Dawniej
popularne były filmy nieme, na których wszystkie teksty
pojawiały się w formie napisów. W historii filmu istniało kilka
momentów przełomowych. Pierwszym z ważniejszych było
wprowadzenie dźwięku, później koloru, różnych formatów ekranów (np.
ekran panoramiczny - cinemascope), filmów trójwymiarowych (zob.
IMAX), dźwięku stereofonicznego (Dolby). Jednym z ostatnich
przełomów było pojawienie się technologii cyfrowej zarówno przy
efektach inscenizacyjnych jak i przy rejestracji obrazu (High
Definition). Dotyczy to szczególnie filmu animowanego, gdzie
coraz powszechniejsza jest animacja 3D imitująca przestrzeń
trójwymiarową (zobacz np. Final Fantasy - realistyczną animację
3D, imitującą film aktorski). Film to bardzo obszerna dziedzina
i można ją podzielić na wiele sposobów. Podstawowy i najbardziej
popularny z nich to podział na rodzaje:
film fabularny -
aktorski film fikcji,
film animowany -
tworzony za pomocą klasycznych technik poklatkowych -
rysunkowych lub przestrzennych (np. lalkowych i plastelinowych)
lub najnowszych technik komputerowych - animacji 3D,
film dokumentalny -
film o treści niefikcyjnej, dokumentujący rzeczywistość,
film oświatowy -
dla celów dydaktyczno - instruktażowych,
Pojęcie filmu
w społecznej świadomości najczęściej kojarzy się jednak z
rozrywkowymi aktorskimi filmami fikcji nazywanymi też
fabularnymi. W zależności od długości filmy dzielą się na:
krótkometrażowe -
do 22 minut,
średniometrażowe -
od 22 do 55 minut,
pełnometrażowe -
ponad 55 minut - przeciętnie 90 - 132 minut.
Dla telewizji
powstają seriale telewizyjne złożone z wielu odcinków.
Najczęściej stosowane długości odcinków to 13, 25, 50 minut.
Podstawowy
nośnik, na którym kręcony i wyświetlany jest film to
światłoczuła taśma celuloidowa 35 mm. Na taśmie filmowej obraz
jest zapisany w postaci pojedynczych klatek - kadrów,
przesuwających się w projektorze kinowym z prędkością 24 klatki
na sekundę (w epoce kina niemego było to 16 klatek na sek.).
Coraz rzadziej są stosowane inne szerokości taśmy - 70, 16, 8 mm
i super 16 i super 8 mm. Zwłaszcza dla potrzeb telewizji filmy
realizuje się także na nośnikach magnetycznych (Beta SP) i
cyfrowych (Beta cyfrowa, Divicam, High Definition.
Początkowo
filmy wyświetlano na ekranach w proporcji 1 : 1,33 (podstawa 4,
wysokość 3) taki format przyjęto też dla ekranu telewizyjnego.
Po wprowadzeniu na taśmę filmową ścieżki dźwiękowej format
standardowy to 1 : 1,37. W walce z rosnącą konkurencją telewizji
w latach 50 XX wieku wynaleziono szeroki panoramiczny ekran (cinemascope).
W kamerach i projektorach zastosowano obiektywy anamorfotyczne;
ekran wydłużył się do proporcji 1 : 2,55. W latach 60 prowadzono
tzw cineramę z wykorzystaniem taśmy 70 mm, z ekranem w
proporcjach 1 : 2,75. Obecnie w kinach najczęściej stosuje się
format pośredni tzw. kaszetę 1 : 1,66 lub 1 : 1,85) a taśma 70
mm znalazła zastosowanie przy wyświetlaniu obrazów
trójwymiarowych w systemie IMAX. Ekran ma tu proporcje 1 : 1,43
a kadr jest ustawiony na taśmie poziomo a nie pionowo jak na
taśmie 35 mm.
Poza filmami
tworzonymi dla widowni danego kraju bardzo popularne są
komercyjne filmy amerykańskie. Aktorzy oraz aktorki występujące
w takich filmach stają się zazwyczaj bardzo znani na całym
świecie. Panuje przekonanie, że aktorstwo to bardzo dochodowy
zawód, jednak jest to prawdą jedynie w odniesieniu do wąskiej
grupy najbardziej znanych aktorów.
Filmy często
są oznaczane kategoriami wiekowymi, określającymi wiek widzów,
dla których są przeznaczone. Główne kryteria tej klasyfikacji to
seks i przemoc.
Do niedawna
za największe zaplecze produkcji filmowej uchodziło amerykańskie
Hollywood. Obecnie najwięcej filmów na świecie powstaje w
Indiach. Ośrodek kinematograficzny w Bombaju określany jest
często jako Bollywood. Produkuje się tam nie tylko najwięcej
filmów, lecz także najdłuższe. Średnio indyjski film trwa około
3 godzin. Filmy indyjskie jednak, ze względu na ich kulturową
specyfikę znane są prawie wyłącznie w Indiach. Trzecią wielką
potęgą filmową staje się obecnie kinematografia chińska z
ośrodkami produkcyjnymi w Hong Kongu i Szanghaju. Tylko te trzy
kinematografie - amerykańska, indyjska i chińska są
samowystarczalne, tzn. nie potrzebują dotacji mecenasów
państwowych i prywatnych. Inne kinematografie narodowe, ze
względu na małe obszary dystrybucji kinowej i telewizyjnej, są
najczęściej dofinansowywane przez ministrów kultury lub przez
telewizje publiczne.
*Kino -
miejsce, w którym publicznie wyświetla się filmy. Zazwyczaj
składa się projektora, ekranu i foteli dla widzów.

Ważniejsze filmowe horrory poszczególnych dziesięcioleci

początek XX wieku
- Student z Pragi (1913, reż. Paul Wegener, Stellan Rye)
- Gabinet doktora Caligari (1919, reż. Robert Wiene)
lata 20. XX wieku
- Golem
(1920, reż.
Paul Wegener, Carl Boese)
- Dr Jekyll i Mr Hyde (1921, reż.
John S. Robertson); liczne późniejsze adaptacje powieści Stevensona
-
Zmęczona smierć (1921, reż. Fritz Lang)
- Nosferatu – symfonia grozy (1922, Friedrich Wilhelm Murnau)
- Gabinet figur woskowych (1924, reż. Leo Birinsky, Paul Leni)
-
Upiór w operze (1925, Rupert Julian, Edward Sedgwick, Lon
Chaney)
- Pies
andaluzyjski (1929, reż. Luis Bunuel); film surrealistyczny,
uważany jednak za jeden z pierwszych, w którym pojawił się gore
lata 30. XX wieku
- Dracula
(1931, Tod Browning – wersja angielska, George Melford, Enrique
Tovar Ávalos – wersja hiszpańska); liczne remaki
- M jak morderca (1931, Fritz Lang)
- Frankenstein (1931, James Whale); najwybitniejsza ekranizacja
powieści Mary Shelley z Borisem Karloffem w roli monstrum.
- Mumia (1932, reż. Karl Freund)
- Niewidzialny człowiek (1933, reż. James Whale)
lata 40. XX wieku
-
Wilkołak
(1941, reż.
George Wagger)
- Portret Doriana Graya (1945, reż.
Albert Lewin)
lata 50. XX wieku
- Godzilla
1954, reż. Ishirô Honda); horror science-fiction, pierwszy z
wielu z Godzillą.
-
Inwazja porywaczy ciał (1956, reż. Don Siegel; horror
science-fiction
- Blob,
zabójca z kosmosu (1958, reż.
Irvin S. Yeaworth Jr.)
- Dracula (1958, reż. Terence Fisher); pierwszy remake wytwórni
Hammer Films
-
Mucha (1958, reż. Kurt Neumann) – remaki w 1986 i 2005 r.
- Psychoza (1960, reż. Alfred Hitchcock); dwa sequele
lata 60. XX wieku
- Zagłada
domu Usherów (1960, reż.
Roger Corman)
- Kruk (1963, reż. Roger Corman; komediohorror)
-
Nawiedzony dom (1963, reż. Robert Wise)
- Ptaki (1963), reż. Alfred Hitchcock)
- Kwaidan, czyli opowieści niesamowite (1964, reż. Masaki
Kobayashi); horror w świecie samurajów
- Grobowiec Ligei (1965, reż. Roger Corman)
- Trzy kroki w szaleństwo (1967, reż.
Roger Vadim, Federico Fellini, Louis Malle)
- Bal
wampirów (1967, reż. Roman Polański); komediohorror
- Dziecko Rosemary (1968, reż. Roman Polański)
- Noc żywych trupów (1968, reż. George A. Romero); liczne
sequele, ostatni – 1993; liczne remaki
lata 70. XX wieku
- Ostatni dom
na lewo (1972, reż. Wes Craven)
- Opowieści z krypty (1972, reż. Freddie Francis); nowele, kilka
kontynuacji
- Egzorcysta (1973, reż. William Friedkin); dwa sequele i
prequel
- Nie oglądaj się teraz (1973, reż. Nicolas Roeg)
- Samochody, które zjadły Paryż (1974, reż. Peter Weir)
- Teksańska masakra piłą mechaniczną (1974, reż. Tobe Hooper);
2003 – remake
- seria Szczęki (pierwszy film – 1975, ostatni – 1987, reż.
Steven Spielberg)
- Carrie (1976, reż. Brian de Palma); sequel – 1997
- seria Omen (1976, reż. Richard Donner); dwa sequele, ostatni –
1981)
- Ostatnia fala (1977, reż.
Peter Weir)
- seria Halloween (pierwszy film – 1978, ostatni – 2002, reż.
John Carpenter)
- Cannibal Holocaust (1979, reż. Ruggero Deodato)
- Horror Amityville (1979, reż. Stuart Rosenberg); 2005 – remake
- Obcy
– 8. pasażer Nostromo (1979, reż. Ridley Scott) i liczne sequele
- seria Piątek 13. (pierwszy film – 1980, ostatni – 2003, reż.
Sean S. Cunningham)
- Lśnienie (1980, reż.
Stanley
Kubrick)
lata 80. XX wieku
- seria
Piątek 13. (pierwszy film – 1980), reż. Sean S. Cunningham
- seria Martwe zło (pierwszy film – 1981, ostatni – 1993, reż.
Sam Raimi)
- Skowyt (1981) reż. Joe Dante); liczne sequele
-
Cannibal Ferox (1981, reż. Umberto Lenzi)
-
Duch (Poltergeist, 1982, reż. Steven Spielberg)
- Coś (1982, reż. John Carpenter)
- Strefa mroku (1983 reż. Joe Dante, George Miller, John Landis,
Steven Spielberg)
- Twierdza (1983, reż. Michael Mann)
-
Zagadka nieśmiertelności (1983, reż. Tony Scott)
- seria Koszmar z ulicy Wiązów (pierwszy film – 1984, ostatni –
2003, reż. Wes Craven)
- Dzieci kukurydzy (1984, rez Fritz Kiersch) i kilka sequeli
- Gremliny rozrabiają (1984, reż. Joe Dante i Gremliny II
(1990); komediohorrory
- Autostopowicz (1986, reż. Robert Harmon)
- Sklepik z horrorami (1986, reż. Frank Oz); musical – czarna
komedia, remake filmu Rogera Cormana z 1960
- Książę ciemności (1987, reż. John Carpenter)
- Fatalne zauroczenie (1987, reż. Adrian Lyne)
- Hellraiser: Wysłannik piekieł (1987, reż. Clive Barker)
- Nekromantik (1987, reż. Jörg Buttgereit)
- Zły smak (1987, reż.
Peter Jackson)
- Laleczka Chucky (1988, reż.
Tom Holland); kilka sequeli
-
Smętarz dla zwierzaków (1989, reż.
Mary Lambert); sequel – 1992
lata 90. XX wieku
- Candyman (1992, reż. Bernard Rose)
- Martwica mózgu (1992, reż. Peter Jackson)
-
Milczenie owiec (1991, reż. Jonathan Demme)
-
Mary Shelley's Frankenstein (1994, reż. Kenneth Branagh)
- Wilk
(1994, reż. Mike Nichols)
- Wywiad z wampirem (1994, reż. Neil Jordan)
- Krzyk (1996, reż. Wes Craven); dwa sequele, ostatni – 2000
-
seria The Ring - krąg (1998, reż.
Hideo Nakata); sequel i prequel, ostatni
-
Blair Witch Project (1999, reż. Daniel Myrick, Eduardo Sánchez)
-
Oszukać przeznaczenie (2000, reż. James Wong);
początek XXI wieku
- Hannibal
(2001, reż.
Ridley Scott)
- Hannibal (2001, reż. Victor Salva)
-
Czerwony smok (2002, reż. Brett Ratner)
- Oszukać przeznaczenie II (2002, reż. David R. Ellis)
-
Resident Evil (2002, reż. Paul W. S. Anderson)
- The Ring (2002, reż. Gore Verbinski)
-
Freddy kontra Jason (2003, reż. Ronny Yu)
- Piła (2004, reż. James Wan)
- Dark Water - fatum (2005, reż. Walter Salles)
Polskie horrory
- Lokis
(1970) reż. Janusz Majewski
- Wilczyca (1982) i Powrót wilczycy (1990) reż. Marek Piestrak
- Widziadło (1983) reż. Marek Nowicki
- Medium (1985) reż. Jacek Koprowicz
- Opowieści niezwykłe (1963-1968) – 6-odcinkowy serial
telewizyjny |
|